Nematod Nedir?
Halk Dilinde Patetesleme de Denilen Nematod Nedir?
Nematodlar genellikle toprakta, suda ve çürümekte olan organik maddelerde yaşarlar. Birçok türleri de bitkilerin çeşitli kısımlarında beslenir ve zararlı olurlar. Bitkilerde beslenen ve zarar yapan bu gibi nematodlara "bitki paraziti nematodlar” adı verilir.
Bitki paraziti nematodlar 0.2-5 mm boylarında ve mikroskobik canlılardır. Bunların bulundukları ortamlardan elde edilmeleri, tanınmaları güç ve yorucu bir iştir. Bu nedenle uzun yıllar bu canlılar üzerinde, böcekler ve diğer hayvansal zararlılara kıyasla daha az çalışma yapılmıştır. Fakat giderek bilim ve tekniğin ilerlemesi ile olanaklar artmış, buna paralel olarak bu zararlılar üzerinde de çalışmalar ilerlemiştir.
Pek çok nematod türünün görünüşü iplik şeklinde olmasına rağmen bazı türlerin dişilerinde, vücut şekli değişiklik göstermektedir. Bazı nematodların ergin dişilerinin vücutları torba, armut, küre veya limon şeklindedir. Ergin erkekler ise solucan benzeri ince uzun ve silindir şeklindedir.
Nematodlar genellikle renksiz ve saydamdırlar. Fakat aldıkları besinlere göre farklı renklerde görülebilirler.
Nematodların ergin öncesi dönemlerine böceklerde de olduğu gibi larva ismi verilir. Larvalar genellikle 4 gömlek değiştirdikten sonra ergin olurlar. Kuraklık ve besinsizlik gibi uygun olmayan koşullarda farklı dönemlerde uyuşuk halde canlılıklarını yıllarca sürdürebilirler. Eğer koşullar bütün yıl uygunsa devamlı çoğalarak zararlarına devam ederler.
Bitki paraziti nematodlar bitkilerdeki beslenme şekillerine göre 3 gruba ayrılırlar:
1. İç parazit nematodlar (Endoparazit nematodlar): Bunlar bitki dokuları içinde gelişmelerini tamamlayan ve genellikle doku içine yumurta bırakan nematodlardır. Çoğu bitki köklerinde yaşadığı gibi bazı türleri konukçu bitkilerin sap, gövde, yaprak, çiçek ve tohumları içinde yaşar ve beslenirler.
2. Yarı iç parazit nematodlar (Yarı-endoparazit nematodlar): Bu gruba giren nematodlar, başlarını bitkilerin kök ve kökcüklerinin içine sokmak suretiyle beslenirler ve yaşamlarını sürdürürler. Vücutları kök dışında olduğu için yumurtalarını dışarı bırakırlar.
3. Dış parazit nematodlar (Ektoparazit nematodlar): Bu gruba giren nematodlar başlarını bitkilerin kök ve kökçüklerinin içine sokmadan sadece iğne benzeri bir yapıda olan "stylet” lerini bitki köküne sokarak beslenirler ve yaşamlarını sürdürürler. Vücutları kök dışında olduğu için yumurtalarını dışarı bırakırlar.
Bu gruplardaki nematodlar gelişmelerinin herhangi bir döneminde kendilerini bitkiye sabitledikleri gibi (kalıcı nematodlar) bazen bitkiyi terk etmektedirler (göç edici nematodlar).
Toprağın yapısı ve nem durumunun nematodlar üzerinde etkisi fazladır. Toprak yüzeyi kuru olduğu zaman aşağıya ve yüzeydeki nem uygun şartlara döndüğü zaman tekrar yukarıya doğru hareket ederler. Konukçu bitkilerin, kök sisteminin derinliğine bağlı olarak 3-6 m’ye indikleri görülebilse de nematodların en yoğun oldukları toprak derinliği 10-30 cm dir. Nematodlar aliviyonlu ve kumlu toprakları çok severler. Toprağın nemli olması nematodların faaliyetini arttırmaktadır. Bu nedenle toprak neminin çok değiştiği yüzeyden itibaren 5 cm kadar olan derinlikdeki topraklarda nematodlara çok az rastlanır veya hiç rastlanmaz.
Nematodlar toprakta çok ağır hareket ederler. Uygun koşullarda yılda birçok döl vermelerine rağmen bulundukları yerde kendi hareketleri ile yayılmaları çok kısa mesafelerde olur. Nematodların büyük bir çoğunluğu kendi hareketleri ile toprakta yılda azami 1 m yol alırlar. Bu nedenle nematodla bulaşık yerler arazide yer yer belirtiler şeklinde kendini belli eder.
Nematodların yayılma şekilleri
1. Yağmur ve sulama suları ile,
2. Rüzgarla,
3. Bulaşık bitki artıkları ile,
4. İnsan ve hayvanların ayaklarına yapışan bulaşık toprak parçaları ile,
5. Toprak işleme aletleri ile,
6. Bulaşık sebze fideleri, meyve fidanları, soğanlı bitkiler ve bitki tohumları ile taşınırlar.
Nematodlar tarafından zarar gören bitkilerde diğer hastalık nedeni mikroorganizmaların (bakteri, fungus ve virus) faaliyetleri kolaylaşır ve çoğunlukla bitkilerde nematod zararı yanında başka bir hastalığa da rastlanır.
Nematodların zararı sonucu bitkide görülebilecek belirtiler
1. Arazinin muhtelif yerlerinde kötü iklim koşulları ve besin yetersizliğinden kaynaklanan belirtilere benzer şekilde ortaya çıkan bodur bitkilerin görülmesi,
2. Çok sayıda dallanma
3. Kısa sürgün,
4. Küçük yapraklılık,
5. Yapraklarda zayıflık,
6. Yapraklarda kloroz gibi renk değişmesi,
7. Meyveli bitkilerde ufak ve seyrek meyve,
8. Kökün koyu renk alması,
9. Kökün iç ve dışında yara ve çürümeler
10. Kökte siğil şeklinde urlar
11 Yan ve emici köklerin kısalması
12. Küt kök oluşumu,
13. Ana kökte incelme, uzama, yay gibi olma
14. Kökte saçaklanma.
Bitki paraziti nematodların konukçuları farklılık göstermektedir. Bazı nematod türlerinin bir veya birkaç konukçusu olmakla birlikte genel olarak bitki paraziti nematod türlerinin konukçu sayıları oldukça fazladır.
Nematodlarla bulaşıklılığın saptanması ancak köklerin ve toprak örneklerinin laboratuvarda analize tabi tutulması sonucu mümkündür.
Nematodlar kesin olarak gözle görüldükten sonra o örnek nematod yönünden bulaşık olarak kabul edilir.
Ülkemizde önemli zararlara neden olan bazı bitki paraziti nematod türleri
1- BUĞDAY GAL NEMATODU (Anguina tritici)
2- ÇELTİK BEYAZ UÇ NEMATODU (Aphelenchoides besseyi)
3- ÇİLEK NEMATODU (Aphelencoides fragariae)
4- HUBUBAT KİST NEMATODLARI (Heterodera avenae grubu)
5- KAMALI NEMATODLAR (Xiphinema spp.)
6- KöK-UR NEMATODLARI (Meloidogyne spp.)
7- MUZLARDA SPİRAL NEMATODU (Helicotylenchus multicinctus)
8- PATATES ÇÜRÜKLÜK NEMATODU (Ditylenchus destructor)
9- PATATES KİST NEMATODLARI (Globodera spp.)
10- SOĞAN SAK NEMATODU (Ditylenchus dipsaci)
11- ŞEKER PANCARI KİST NEMATODU (Heterodera schachtii)
12- TURUNÇGİL NEMATODU (Tylenchulus semipenetrans)